Halina Kenarowa

Jarosław i Pani Hania w moim życiu - znaki obecności

Pierwszy raz byłam w Stawisku w 1935 r. jako narzeczona Bolesława Micińskiego, który znał całą literacką Warszawę, a z Iwaszkiewiczem był na ty i chciał mnie przedstawić przyjacielowi. Czytałam wówczas jedynie jego tomik poezji pt. Lato 1932 oraz Czerwone tarcze, którymi zachwycaliśmy się. Toteż czułam się onieśmielona i zarazem dumna, jakbyśmy się wybrali na Olimp. Mój krótki wzrok nie zapamiętał ani podróży, ani drogi ze stacji przez las do Stawiska, pamiętam tylko zniewalająco serdeczną prostotę, z jaką powitali nas Gospodarze Domu. Drobna i prześliczna Pani Hania na ganku nakręcała właśnie patefon z płytą melodii z Królewny Śnieżki, co ogromnie mnie zdziwiło, że osoba tak kulturalna i słynąca z muzykalności gustuje w takim kiczu! Ale wyjaśnił mi to widok jej córeczek, Marysi i Tereni, które maszerowały wokół patefonu, podnosząc wysoko ogorzałe kolanka w takt marszu krasnoludków: Hej ho! hej ho! do pracy by się szło! Wyszedł też na ganek Pan Jarosław, wielki i piękny, z wypukłym czołem nasuniętym niby hełm na ciemne brwi, pod którymi świeciły błękitne oczy, leciutko skośnie wykrojone. Zadziwił mnie tylko jego głos, niespodziewanie płytko bezdźwięczny, jakiś rozlazły i trochę nonszalancki - kontrastujący z jego męską urodą.

Przy podwieczorku za długim jadalnym stołem, za którym siedziało kilkanaście osób, przeważnie kobiet z rodziny, których stopni pokrewieństwa nie znałam i nie rozróżniałam ani twarzy ani wieku - rozmawiało się o najnowszych polskich książkach, a między innymi o powieści Kossak-Szczuckiej pt. Krzyżowcy, którą Pan Jarosław krytykował i nazywał "nudziarstwem". Ale ponieważ jej nie czytałam, nie pamiętam Jego argumentacji. W każdym razie odcinał się stanowczo od rozumienia swoich Czerwonych tarcz jako tzw. powieści historycznej, porównywanej z Krzyżowcami.

W jakimś, zapewne niewłaściwym momencie rozmowy przy stole Bolek poprosił nieśmiało pisarza, aby skoro jest z nim na ty, zechciał i ze mną wypić bruderszaft. Pan Jarosław spojrzał na nas lodowato niebieskimi oczami i wycedził oschle: "Może to jeszcze trochę za wcześnie?..." Bolek zbladł, ja spłonęłam pąsem i rozmowa ucichła. Ale już po podwieczorku, w gabinecie pisarza na górze Pan Jarosław ofiarował mi egzemplarz Czerwonych tarcz z dworną dedykacją: "Pięknej i mądrej Halinie od jej nowego wielbiciela Jarosława". W ten sposób przeprosił przyjaciela za mimowolny afront. Dostąpiliśmy też zaszczytu oglądania rękopisu książki: był to dość gruby brulion szkolny, tzw. czysty, bez linii, kratek czy marginesów, calutki zapisany równymi linijkami skośnego pisma bez najmniejszych skreśleń czy poprawek. Zdumiony Bolek wykrzyknął z entuzjazmem: "Jak Ty to zrobiłeś, Jarosławie?!!! Pisarz odparł bez namysłu: "Zwyczajnie machałem piórkiem". Widać było, że od początku do końca miał wewnętrzną wizję dzieła i ona to kierowała jego "piórkiem" maczanym (o ile pamiętam) w zielonym atramencie.

Po naszym ślubie z Micińskim w 1936 r. byliśmy z reguły zapraszani do Stawiska na soboty i niedziele. Sypialiśmy na szerokiej, obitej ciemną skórą kanapie, która chyba stoi tam do dziś... Bolek czuł się w Stawisku szczęśliwy i radosny: rodzinna atmosfera a i kolumny ganku przypominały mu rodzinny dwór na Ukrainie, toteż nazywał Stawisko LA MAISON - niby ideę regulatywną DOMU, z którą zapoznał się w dzieciństwie z francuskiego elementarza dla dzieci. Bawił Jarosława wspomnieniami z tych lat. Pamiętam, że opowiadał o tym, jak to kiedyś niania Dolanowska wybrała się na urlop w strony Tymoszówki i dostała list polecający do rodziny Szymanowskich. Po powrocie do Mokrej, pytana o wrażenia, odpowiedziała: "Dobre Państwo - za stołom usadyły i peczeni z makaronom dały!" Odtąd "dać (komuś) peczeni z makaronom" - stało się rodzinnym porzekadłem i oznaczało specjalne uhonorowanie danej osoby.

We wspomnieniach mojej matki, Zofii Krauzowej, pt. Rzeki mojego życia (Wydawnictwo Literackie 1979) znajduje się cały akapit poświęcony Stawisku, gdzie mój ojciec, chirurg Szpitala Powstańczego przy ul. Długiej, znalazł schronienie i wypoczynek po powstaniu: "O domu tym i postawie jego mieszkańców można by tomy pisać. Przeszła przez ten dom niezliczona rzesza ludzi z Warszawy, dostająca tam posiłek, kąpiel i kąt do spania. Od rana do nocy gotowała się w kotle posilna zupa, piekło się chleb. Ludzie dostawali dokumenty z wójtostwa, że nie są warszawiakami i po paru dniach wypoczynku ruszali dalej. Był to dom troskliwej, łaskawej ojczyzny."

Kiedy wysłałam Jarosławowi ów wycinek drukowany w "Tygodniku Powszechnym", odpisał mi natychmiast: "Droga Halino! Twój wspaniały list wzruszył nas bardzo... Trochę mnie zdziwiło to nagłe spojrzenie na nasze życie z perspektywy półwiecza i dostrzeganie w tym dość zwyczajnym życiu tylu wartości. Chyba sprawy wspomnień zabarwiają na złoto Twoje uczucia i prowadzą do przecenienia pewnych faktów, których zwyczajność w chwili ich pojawienia się nie ulegała wątpliwości (bochenek chleba dla Twojego ojca)..."

Za którymś naszym pobytem w Stawisku zabawna przygoda zdarzyła się mojemu mężowi: spacerując z Jarosławem w pobliżu domu, uskoczył nagle ze ścieżki z okrzykiem przerażenia i objął najbliższe drzewo, jakby chciał się na nie wspiąć. Okazało się później, że miał nieprzemożny wstręt do żab, a jedna z nich wskoczyła mu na półbucik, więc uciekał w panice, potrząsając nogą, na której już dawno żaby nie było. Skonfundowani żartami i śmiechem świadków wydarzenia, uciekliśmy co prędzej do Warszawy przed tradycyjnym podwieczorkiem. Potem zaprzyjaźniony z nami lekarz- psychoanalityk próbował wydobyć na światło świadomości ów " kompleks żaby", ale rychło zaprzestał tej zabawy, uważając, że nie wolno robić psychoanalizy twórcom, bo każda twórczość jest autoterapią i wtrącanie się terapeuty pozbawiłoby pacjenta talentu...

Z tych rozmów wynikły szkice Micińskiego pt. Metafizyka czy metoda leczenia histerii oraz Trzy prace o psychoanalizie, a więc żaba ze Stawiska stała się bodźcem rozważań filozoficznych młodego filozofa.

Z gości przyjeżdżających do Stawiska na niedzielne popołudnia pamiętam tylko urodziwego bruneta, Pawła Hertza i olbrzymią Wandę Telakowską w jaskrawo zielonej sukni, całej zahaftowanej szklanymi paciorkami w ogromne złote kłosy. Dziw mnie brał, że siadając na nich, nie rozgniatała ich na miazgę. Nie przypominam sobie, abyśmy spotkali tam kogoś ze Skamandrytów. Jarosław już wtedy patronował młodym zapowiadającym się talentom.

Po wojnie spotkałam Jarosława w Paryżu, dokąd przyjechał z Nałkowską i Tadziem Brezą bodaj w 1946 roku. Na cześć tej delegacji kulturalnej wydała obiad w hotelu Luteria prześliczna kuzynka Tuwima, Irena Gabaud, z którą byłam zaprzyjaźniona, a więc i zaproszona. Nie umiem powiedzieć, jak byłam wstrząśnięta widokiem znajomych twarzy wyłaniających się jakby z "czarnej dziury", bo tak na emigracji wyobrażałam sobie Polskę. Zwierzyłam się wówczas Jarosławowi z moich ówczesnych bolesnych rozterek: że mam zamiar wyjść za mąż po raz drugi, za rzeźbiarza Antoniego Kenara. Jarosław zdjął mi ciężar z serca mówiąc: "Nikt z przyjaciół Bolka nie będzie miał ci tego za złe" i spłakaną utulił mnie po ojcowsku.

Ilekroć później bywał w Zakopanem, odwiedzał mnie w domu lub w pracy i żalił się, że nikt go już nie czyta i nikomu nie jest potrzebny. Kładłam to na karb jego wspomnień młodości związanej z Zakopanem i trudnych problemów starzenia się i pocieszałam, jak umiałam, prosząc, aby opowiadał mi o ludziach, których dobrze znał, a ja tylko ze słyszenia lub czytania: o Witkacym, Guciu Zamoyskim, o Stryjeńskim i Szymanowskim. Zauważyłam wówczas, że nie stroni od pikantnych detali z ich życiorysów i chętnie przypina im łatki. Ale też prosił mnie, aby Szkoła wykonała prostą drewnianą tablicę z napisem: "TWÓRCY STABAT MATER - JAROSŁAW". Miało to być jego prywatne epitafium dla " Katota" - umieszczone w starym kościółku w Zakopanem. Do dziś mam wyrzuty sumienia, że nie udało mi się spełnić jego prośby, mimo iż w pewien sposób wyręczył mnie w tym Jerzy Waldorff, tworząc Muzeum Karola Szymanowskiego "ATMA".

Nie wiem już, jakim cudem po powrocie z emigracji do Polski - moja córka Dunka Micińska otrzymała drobne stypendium ze Związku Literatów jako osierocona córka pisarza Bolesława Micińskiego. W okresie, kiedyśmy już oboje z Kenarem pracowali w Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem - uważałam, że ta zapomoga należy się matce Micińskiego, która żyła w Warszawie w biedzie, nie mając grosza na własne potrzeby i poprosiłam Związek, aby tę kwotę scedował z mojej córki na moją teściową. Tak też się stało i Maria Micińska dostawała tę zapomogę do końca życia w przekonaniu, że zawdzięcza ją Marii Dąbrowskiej, która była członkiem Zarządu Związku Literatów. Kiedy jednak po śmierci Marii Micińskiej Kenar ciężko się rozchorował, Dunka była już na studiach polonistycznych w Krakowie - zwróciłam się znowu do Związku Literatów z prośbą o przywrócenie mojej córce zapomogi celem umożliwienia jej ukończenia studiów. Zupełnie nie dochodziło mi do świadomości, że prezesem jest już Jarosław Iwaszkiewicz i ze zdumieniem przeczytałam jego odpowiedź na moje pismo:

Po ukończeniu studiów Dunka zajęła się energicznie wydaniem pism zebranych swego ojca. W związku z tym zwracałam się z prośbą o przedmowę do osób, które znały i pamiętały Micińskiego: do Jerzego Stempowskiego, do prof. Tatarkiewicza i do Jarosława. Stempowski wymówił się argumentem, że jako Paweł Hostowiec pisujący do paryskiej "Kultury" nie przysłuży się książce. Tatarkiewicz uważał Portret Kanta za arcydzieło, ale był przeciwny mieszaniu esejów z prywatnymi listami. Jarosław odpisał mi następującym listem:

Po śmierci Kenara w 1959 r. zajęłam się zbieraniem informacji o jego przedwojennych pracach. Jarosław odpisał.

W piękny sierpniowy poranek 1967 roku siedziałam w ogrodzie z moją młodszą córką, Urszulą Kenarówną na ławeczce pod jabłonką i kątem oka dostrzegłam jakąś jasną kobiecą postać wchodzącą przez furtkę. Była nieco pochylona do przodu, jakby się spieszyła. Wybiegłam jej naprzeciw i dopiero z bliska rozpoznałam panią Hanię Iwaszkiewiczową. Zaskoczenie i radość z jej wizyty były tak wielkie, że nawet nie zaprosiłam jej do domu i niczym nie poczęstowałam. Usiadła przy mnie na ławce i rozmawiałyśmy przez dwie godziny bardzo po kobiecemu - o kłopotach domowych, rodzinie i wnukach. Miała przedziwny dar wnikania, wręcz wtapiania się w uczucia rozmówcy. Odchodząc zaczęła nerwowo szukać swoich ażurowych, czarnych rękawiczek, które spadły w trawę obok ławki i dopiero później je znalazłam. Znikła za furtką cała rozświetlona słońcem zostawiając mnie z sercem pocieszonym i pełnym wdzięczności. Tym zgubionym w moim ogrodzie rękawiczkom zawdzięczam jej piękny list, który tak dobrze charakteryzuje jej delikatną skromność i głęboką pobożność.

Jarosław w latach sześćdziesiątych już do Zakopanego nie przyjeżdżał, ale listy jego były jakby dalszym ciągiem naszych swobodnych rozmów zakopiańskich: interesował się pracami Dunki, odpowiadał na zapytania, uściślał przypisy, pisał o swoich podróżach zagranicznych, o chorobach i złych nastrojach... Bardziej już doświadczona i dojrzalsza niż przed wojną rozumiałam, jak bardzo był skomplikowany i pełen sprzeczności:

lecz przerażenie większe porywa, gdy spojrzę w siebie,
bezprawnych orbit spieniona grzywa jaźń mą kolebie

Był to ulubiony przez Bolka wiersz Jarosława. Jego poezje i proza ukształtowały mój smak literacki - wiedział o tym i chyba za to mnie lubił. Swoją przyjaźń dla Bolka przeniósł na mnie. Jeśli dłużej nie pisałam do niego, domagał się wiadomości i czułam, jak z daleka czuwa nade mną. Potwierdził to jego list otrzymany przeze mnie po śmierci mego dziewięćdziesięcioletniego ojca, o której dowiedział się z klepsydry w "Tygodniku Powszechnym".

W latach 1977 - 1982 odbywały się w Baranowie sandomierskim " Spotkania muzyczne" zorganizowane przez Zespół do spraw Interpretacji i Analizy Muzycznej przy Katedrze Edytorstwa Muzycznego prowadzonej przez Mieczysława Tomaszewskiego, prof. krakowskiej Wyższej Szkoły Muzycznej. Była to niespodziewana erupcja polskiej humanistyki tłumionej dotąd przez reżym. Najniezależniejsza ze sztuk - muzyka przeprowadzała suchą stopą przez morze czerwone wszystko, co było niezależnie myślące w kraju. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Warszawskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, wyższych szkół muzycznych ze wszystkich miast, pisarze, poeci a przede wszystkim kompozytorzy: Witold Lutosławski, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki przewodzili tej imprezie składającej się z referatów, dyskusji i koncertów, których słuchało około stu osób ulokowanych w hotelu obok zamku. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności i ja zostałam tam zaproszona i mogłam pławić się z radością w doskonałej muzyce oraz obcować z dawnymi przyjaciółmi i znajomymi: Konstantym Regameyem, który przyjechał z Lozanny, Felicją Krancową, przybyłą z Nowego Yorku, Zygmuntem Mycielskim, Witoldem Lutosławskim i oczywiście Jarosławem. Zdobyłam też nowych przyjaciół w osobach Krystyny i Bohdana Pociejów. W 1977 roku spotkania otwierał Jarosław. Jako poseł ziemi tarnobrzesko- sandomierskiej wygłosił piękną pochwałę tej ziemi. Obchodzono też siedemdziesiąte urodziny dwóch polskich kompozytorów, Mycielskiego i Regameya.

Jarosław mieszkał w apartamencie zamku na pierwszym piętrze, a ponieważ bardzo źle już chodził, poprosił Zygmunta i mnie, abyśmy go odprowadzali na zmianę z hotelu do zamku. Ilekroć czuł się zmęczony, wstawał i wychodził z sali konferencyjnej i jeśli wypadała kolej na mnie, wstawałam równocześnie i prowadziłam go pod lewe ramię. Posuwał się z trudem o lasce i odprowadzanie trwało długo, szczególnie trudno mu było wspiąć się po kamiennych, stromych schodach z ciemnego dziedzińca. Któregoś wieczoru potknął się i upadł, pociągając mnie za sobą. Przerażona pomogłam mu wstać i długim krużgankiem dobrnęliśmy do jego pokoju. Na szczęście przygoda ta skończyła się jedynie lekkim potłuczeniem kolan i łokci. I już podczas nocnego koncertu na dziedzińcu pałacu, którego Jarosław słuchał przez otwarte okno swojego pokoju, pokiwał mi ręką na znak, że wszystko w porządku.

Za dnia, w przerwach między referatami wychodzono przed hotel, na ogrodowe ławki. Mieliśmy z Jarosławem taką ulubioną ławkę wtuloną głęboko w krzewy berberysu - już o tej porze spurpurowiałego i obwieszonego gronami cynobrowych kropli owoców. Wydawało nam się, że nikt nas tam nie słyszy, a dla większej konfidencji wymienialiśmy nasze opinie po francusku. W pewnej chwili, kiedy gryzłam cierpki owoc berberysu, Jarosław odezwał się niespodzianie: Tu sais, je t'aime beaucoup, premierement parce que tu etais une de plus belles femmes ques j'ai jamais connues, secondement parce que tu as merveilleusement elevé tes deux filles et enfin parce que tu savais empanacher tes maris...

Zaniemówiłam z wrażenia, potem pocałowałam go w rękę i wreszcie odpowiedziałam: "Takiej pieczeni z makaronem nigdy w życiu od nikogo nie dostałam". Roześmiał się wesoło - pierwszy raz widziałam go roześmianego. Widocznie poeta taką chciał mnie widzieć, aby móc darzyć mnie swą szczodrą przyjaźnią. Pochwała ta do dziś podtrzymuje mnie na duchu i wzdragam się przed przetłumaczeniem jej na język polski dla zachowania bodaj w części jej prywatnej intymności.

Nazajutrz przyjechał z Warszawy samochód z kierowcą po Jarosława, który zaprosił mnie na wycieczkę do Sandomierza. Pogoda była fatalna, zimna jesienna mżawka i mgła zasłaniały widoki. Siedziałam obok kierowcy, a za mną z tyłu obaj panowie, toteż rozmowa nie była możliwa. Od czasu do czasu, tylko przy jakiejś bocznej drodze, Jarosław komentował, że prowadzi ona tam a tam...Widać było, że zna te okolice jak własną kieszeń. W Sandomierzu pojechaliśmy pod katedrę, aby obejrzeć romańskie freski w prezbiterium. Kościół był ciemny i na moją prośbę uprzejmy ksiądz oświetlił nam wnętrze. Byłam ogromnie poruszona faktem, że oto razem z księciem Henrykiem oglądam jego Sandomierz i jego epokę namalowaną we freskach. Po wyjściu z kościoła zatrzymaliśmy się na chwilę przy murze okalającym i zapytałam Jarosława, gdzie stał dom Vippona, kiedy książę Henryk oglądał przez oświetlone okno jego życie rodzinne? Jarosław wskazał ręką gdzieś poza siebie i powiedział: " W okolicy św. Jakuba, którego stąd nie widać". Potem poszliśmy na Rynek, szukając jakiejś restauracji, ale wszystkie były zamknięte i tylko w prawym dolnym rogu otwarta była jakaś knajpa. Oboje z Zygmuntem prowadziliśmy Jarosława pod ręce. Ubrany był w długi, czarny płaszcz z czarnym szalikiem owiniętym wokół szyi i niedbale zarzuconym na ramię, na głowie miał czarny kapelusz z szerokim rondem mokrym od deszczu i malowniczo sfalowanym wokół twarzy - wyglądał egzotycznie niby Modigliani na Montmartrze... Gdy tak weszliśmy po schodkach w dół do knajpy, w której siedział tłumek piwoszy, powitały nas pijackie, drwiące spojrzenia i grubiańskie uwagi: "To jakiś pop" - usłyszałam za plecami. Usiedliśmy przy wolnym stoliku, ale żadnej karty nie było, więc Jarosław zamówił ostrożnie trzy omlety. Ale jajek również nie było i dopiero gospodarz poinformowany przeze mnie, kto jest jego gościem, zakręcił się i zdobył gdzieś kilka jajek. Trwało to dłuższą chwilę, przez którą Zygmunt usiłował rozładować niezręczną sytuację, rozmawiając po francusku i wówczas tłumek piwoszy zamilkł z uszanowania dla rzekomych "cudzoziemców". Skręcałam się ze wstydu za " plugawość tej lawy naszego narodu". Tylko Jarosław zdawał się niczego nie dostrzegać i z kamienną twarzą jadł wysuszony omlet. Odetchnęłam z ulgą, kiedy wyszliśmy stamtąd i wrócili do Baranowa. Otrzymałam potem w domu list od Jarosława, jakże różny od moich własnych wrażeń:

W połowie listopada 1978 roku, zawieziona przez kogoś bliskiego autem z Warszawy, odważyłam się odwiedzić Stawisko - pierwszy raz po przedwojennych pobytach. Byłam zdumiona, że nie pamiętam już rozkładu pokojów i urządzenia wnętrz. Rozmawialiśmy w gabinecie Jarosława, dokąd przyszła też i Pani Hania, ale poza powitaniem nie odzywała się ani słowem. Siedziała z boku na krześle cicha, skulona pod ciemnym szalem - niby ćma bez światła. Ponieważ "naparłam się", aby zobaczyć kanapę, na której sypialiśmy przed wojną, niechcący zmusiłam Gospodarzy do zejścia na dół i nad tą kanapą Jarosław opowiadał dowcipnie, kto oprócz nas na niej sypiał w czasie wojny. Wyjechałam z sercem zgnębionym, czując, że już nigdy nie zobaczę ich razem - dwojga starych ludzi żyjących tylko wspomnieniami i miłością do wnuków. Nie umiałam nawet zdobyć się na podziękowanie za gościnę. Zrobił to ku memu wstydowi Jarosław:

Po śmierci Pani Hani miał jeszcze siłę odpowiadać na kondolencje. Papier już był bez nadruku, wydarty z bloku listowego. Był to ostatni jego list do mnie.

Już sobie nie poradził i w trzy miesiące po odejściu żony poszedł za Nią - zostawiając mi w spadku czterdzieści trzy listy, ofiarowane mi książki oraz bezinteresowną przyjaźń swojej młodszej córki, Tereni Markowskiej, która często mnie odwiedza i za każdym razem wzrusza swoim podobieństwem do ojca.

Tytuł wspomnień pani Haliny Kenarowej pochodzi od redakcji. Przed kilku laty Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku zwróciło się z prośbą do około 400 osób znających Iwaszkiewicza jako pisarza, redaktora, prezesa ZLP, działacza - i osobę zupełnie prywatną, o napisanie wspomnień, które złożą się na kolejny tom rocznika muzealnego "Stawisko. Almanach Iwaszkiewiczowski". Wspomnień napłynęło zaskakująco niewiele i rocznik nie powstał. Tekst pani Haliny Kenarowej nie został opublikowany przed jej śmiercią. Pozostał w archiwum Stawiska, czekając na druk.

Małgorzata Bojanowska

---

PODKOWIAŃSKI MAGAZYN KULTURALNY  —> spis treści numeru

---