Współczesna historia Helsinek, stolicy kraju, który przez wieki walczył o niepodległość z Rosją, Szwecją i Niemcami, bierze swoje początki w 1812 roku, kiedy stolicę przeniesiono z Turku (przedtem były one zwykłą osadą rybacką). W następnych dziesięcioleciach zrealizowano monumentalne centrum, zaprojektowane przez Carla Ludwiga Engela na podstawie planu Johana Albrechta Ehrenströma. Będący podstawą założenia plac Senacki otaczają pałac rządowy, główny budynek uniwersytetu, ratusz i usytuowana na wzniesieniu katedra, której zwieńczona kopułą wieża stanowi jedną z dominant w panoramie miasta. Prowadzą do niej monumentalne schody. Budowlę wzniesiono w panującym wówczas w Europie stylu klasycystycznym. Wkrótce jednak w krajach skandynawskich rozpoczął się proces poszukiwania źródeł w tradycji rodzimej. W Finlandii końca XIX wieku warstwy wyższe zaczęły się posługiwać językiem miejscowym (wcześniej używały języka szwedzkiego), a folklor stał się przedmiotem szerokiego zainteresowania. Była to reakcja na próby rusyfikacji przez okupujące imperium. W takim klimacie politycznym zrodził się w architekturze i sztuce ruch, któremu nadano nazwę romantyzmu narodowego. Był on częścią szerszego zjawiska, które na terenach Polski określano mianem secesji. W innych krajach używano również nazwy Art Nouveau, Arts and Crafts oraz Jugendstil. Genezy nowego stylu można szukać w reakcji na skutki rewolucji przemysłowej, zwłaszcza w postaci masowej produkcji wyrobów powszechnego użytku. Teoretycy podkreślali jego uniwersalizm, gdyż obejmował on wszystkie dziedziny sztuki, a nawet niektóre aspekty życia codziennego. Poszukiwano źródeł inspiracji w świecie przyrody, a także w sztuce krajów tak odległych, jak Japonia. W odniesieniu do architektury podkreślano także współczesność kierunku, zrywającego ze stylami historycznymi, których nawrót charakteryzował poprzednią epokę. Wprawdzie budynki reprezentujące ten styl różniły się od siebie znacznie w zależności od rejonu, miały jednak pewne cechy wspólne, takie jak asymetria, inspiracja naturą w kształtowaniu bryły i elewacji, zgodność wyrazu zewnętrza i wnętrza oraz etyczne wymaganie „szczerości” w użyciu materiałów. Finlandia, chociaż słabo uprzemysłowiona, z entuzjazmem zaadaptowała nowy styl, nadając mu lokalne piętno. Oznaczało to zwykle grubo ociosany kamień użyty jako okładzina elewacji, malownicze uformowanie bryły, przywołujące skojarzenia z budowlami średniowiecza, i ornamentację opartą na motywach tradycyjnego budownictwa z terenów zamieszkałych przez ludność fińską.
W Helsinkach najwybitniejsze dzieła architektury tego okresu można znaleźć wśród gmachów publicznych. Za przykład niech posłuży siedziba przedsiębiorstwa telefonicznego z 1905 roku, zaprojektowana przez Larsa Soncka. Bryła ukształtowana jest asymetrycznie, z silnie zaakcentowaną wieżą, wykuszami i stromymi dachami. Fasada, której podstawowy materiał stanowi rustykalnie uformowany kamień, z racji niewielkich, głęboko osadzonych okien przypomina średniowieczne zamki i nie ujawnia funkcji budynku, mieszczącego, obok biur i mieszkań, wyposażenie techniczne centrali telefonicznej. Asymetryczna bryła z wieżą przypominajacą prowincjonalne kościoły cechuje także Muzeum Narodowe według projektu firmy Gesellius, Lindgren i Saarinen, wzniesione w latach 1905–1911. Liczne wieżyczki i wykusze zawierają elementy dekoracyjne minionych stylów. Późniejsza o piętnaście lat stacja kolejowa według projektu Eliela Saarinena, choć nosi wiele cech romantyzmu narodowego, pozbawiona jest bezpośrednich zapożyczeń z tradycyjnego budownictwa fińskiego, tak silnie akcentowanych w okresie formowania się tego stylu (jej wieża stanowi jeden z kilku akcentów wysokościowych w mieście i podkreśla publiczne znaczenie obiektu).
Inny wyraz znalazła Art Nouveau w położonych na południu miasta dzielnicach Ullanlinna i Katajanokka, którym koncentracja budynków secesyjnych różnego przeznaczenia nadaje niezwykle malowniczy i spójny charakter.
Romantyzm narodowy, podobnie jak pokrewne mu style architektoniczne w innych częściach Europy, nie trwał długo: już w roku 1917, wraz z odzyskaniem przez Finlandię niepodległości, pojawiły się nowe tendencje. Zaczęły powstawać budynki w uproszczonej wersji klasycystycznej, które stanowiły pomost do stylu mającego wkrótce ogarnąć całą Europę i nie tylko. Był nim modernizm, określany także mianem funkcjonalizmu lub racjonalizmu. W Finlandii pierwsze obiekty w tym stylu pojawiły się pod koniec lat dwudziestych. Jego najwybitniejszym przedstawicielem stał się Alvar Aalto, zaliczany obok Le Corbusiera i Miesa van der Rohe do mistrzów kierunku. W mieście, oprócz własnej pracowni architekta, znajduje się kilka jego realizacji. Największa (a zarazem ostatnia powstała za życia autora) to ukończone w 1975 roku centrum kongresowo-koncertowe Finlandia-talo. Swobodnie zakomponowany budynek zawiera szereg elementów znanych z wcześniejszych dzieł architekta. Należą do nich: asymetryczna bryła, kontrast pomiędzy horyzontalnymi płaszczyznami a wertykalnym rytmem wąskich podziałów okiennych elewacji i kontynuacja okładzin zewnętrznych we wnętrzu. Budynek jest obłożony jasnym marmurem karraryjskim, skontrastowanym we fragmentach z ciemnym granitem, przez co wybija się z parkowego otoczenia. Pełna bryła sali koncertowej, wyniesiona ponad główny korpus budynku i oświetlona w nocy, daje złudzenie skały lub góry lodowej, spotęgowane jeszcze odbiciem w wodach zatoki. We wnętrzach architekt również wykorzystał marmur, a ściany sali koncertowej obłożył elementami z giętego drewna, rozwijając tym samym swoje wcześniejsze eksperymenty z tym materiałem.
Innymi wyróżniającymi się budynkami Aalto są w Helsinkach zakład ubezpieczeń Kansaneläkelaitos, centrum kulturalne oraz budynek biurowy firmy Enso-Gutzeit. Każdy z nich zasługuje na uwagę, choćby ze względu na odmienność rozwiązań, podyktowaną przeznaczeniem i położeniem.
Powstały w 1952 roku budynek Kansaneläkelaitos wykorzystuje trójkątny kształt działki, tworząc szereg powiązanych ze sobą elementów, skupionych wokół wyniesionego dziedzińca. Przez nadanie indywidualnego wyrazu poszczególnym fragmentom udało się uniknąć monotonii, zwłaszcza w części adminstracyjnej, gdzie poziome pasy okien przedzielone zostały okładziną ceglaną.
Zrealizowane w latach 1955–1958 Kulttuuritalo mieści salę koncertową, kinową, a także część adminstracyjną. Pełna asymetryczna bryła wielofunkcyjnej sali o obłym kształcie jest wyraźnie czytelna z zewnątrz. Wypukłe elementy ceramicznej okładziny w kolorze czerwonym sprawiają, że fasada zmienia wygląd w zależności od kąta padania promieni słonecznych.
Usytuowana na wybrzeżu, wzniesiona kilka lat później siedziba Enso-Gutzeit horyzontalnym układem, znacznym przeszkleniem fasady z rygorystycznym modułem kwadratowych okien oraz białą okładziną z marmuru karraryjskiego kontrastuje z położoną w bezpośrednim sąsiedztwie pełną ceglaną bryłą prawosławnej katedry.
Warto dodać, że wszystkie budynki Aalto oprócz interesującej formy przestrzennej i elewacji mają niezwykle starannie zaprojektowane wnętrza, najczęściej z umeblowaniem i oświetleniem włącznie.
Helsinki, liczące 591 tysięcy mieszkańców, można śmiało określić mianem miasta przyjaznego. Wpływa na to skala zabudowy, duży obszar terenów zielonych i rozwinięty transport publiczny, do którego obok sieci autobusów i tramwajów należy pojedyncza linia metra. Ze środków tych korzysta ponad 70% ludności, dzięki czemu nie tworzą się korki. A ponieważ wielkie centra handlowe położone są na peryferiach i nie konkurują z tradycyjnymi sklepami, ulice żyją, inaczej niż w wielu miastach w Polsce. 11-hektarowy Park Centralny, zaprojektowany przez Bertela Junga z górą sto lat temu (jego plan zaktualizowano w 1978 roku), rozciąga się od centrum aż po północne przedmieścia.
Szczególnego charakteru nadaje Helsinkom nadmorskie położenie. Podobnie jak w wielu innych miastach europejskich, na dawnych terenach przemysłowych wybrzeża powstały dzielnice mieszkaniowe; ich architektura czerpie nieraz bezpośrednią inspirację z urządzeń portowych. Obecność statków, w tym olbrzymich wycieczkowców, przewyższających większość okolicznych budynków, stanowi dodatkowy, swoisty dla miast portowych akcent. W centrum Helsinek nie ma wysokościowców, toteż górują nad nim wieże ważnych gmachów publicznych i świątyń (jedną z budowli sakralnych dominujących w sylwecie miasta jest prawosławny sobór Zaśnięcia Bogurodzicy z 1868 roku, z czasów kiedy Finlandia była autonomiczną częścią Rosji).
Inną dominantę stanowi 72-metrowa wieża Stadionu Olimpijskiego, którego budowę rozpoczętą w 1934 roku – w związku z planowanymi na rok 1940 igrzyskami – przerwała wojna (dokończono ją na olimpiadę z 1952 roku). Architektami obiektu są Yrjö Lindegren i Toivo Jäntti. Stadion, choć kilkakrotnie przebudowywany, zachował pierwotny wygląd, w którym biel wieży i budynków towarzyszących skontrastowana jest z drewnianą okładziną w naturalnym kolorze.
Na atrakcyjność miasta wpływa także zróżnicowanie wysokościowe terenu, a rozsiane tu i ówdzie zgrupowania skalne nie tylko przydają mu malowniczości, ale także zmuszają do unikalnych rozwiązań w rozplanowaniu budynków i ich zespołów. Dobrym przykładem jest kościół w skale (Temppeliaukion kirkko), zaprojektowany przez braci Suomalainen. Wnętrze wydrążono w skale metodami górniczymi i przykryto płaską betonową kopułą, oddzieloną od ścian pasmem szkła, co sprawia wrażenie, że unosi się ona w powietrzu. Z zachowanego skalnego wzgórza można mieć wgląd do wnętrza koscioła.
Na szczególną uwagę zasługuje ciąg obiektów kultury biorący początek w centrum, a sięgający nad brzegi zatoki Töölö. Powstał on na przestrzeni kilkunastu lat, a obejmuje Muzeum Sztuki Współczesnej Kiasma, centrum muzyczne Musiikkitalo, gmach koncertowo-kongresowy Finlandia-talo i Operę Narodową. Budynki, mimo sporych między nimi odległości, nanizane są jak gdyby na niewidoczną nić. Każdy z nich wart jest osobnego omówienia.
Niewątpliwie najbardziej imponująco prezentuje się gmach Finlandia-talo. Ukończone w 2011 roku Musiikkitalo, zaprojektowane przez biuro Laiho, Pulkkinen i Raunio, ma dość uproszczoną prostopadłościenną bryłę, a znaczną część pomieszczeń zlokalizowano poniżej poziomu gruntu, co pozwolilo zharmonizować wysokość budynku z otoczeniem i uniknąć konkurowania z pobliskimi gmachami Finlandia-talo, Kiasmy, parlamentu i Muzeum Narodowego. Elewację obłożono miedzianą blachą, a jedna ze ścian jest całkowicie przeszklona, co umożliwia widoki na przyległy park. Bardzo interesujące są wnętrza obiektu, pozwalające na wgląd do sali koncertowej z otaczającego foyer. Obie przestrzenie przedzielają wielowarstwowe przegrody ze szkła, zapewniające izolację akustyczną.
Położone najbliżej centrum Muzeum Sztuki Współczesnej, którego budowa zakończyła się w 1998 roku, zostało zaprojektowane przez amerykańskiego architekta Stevena Holla. Ukształtowane jest w postaci dwóch przenikających się brył, jednej zakrzywionej, a drugiej prostej w planie – architekt wykorzystał tu usytuowanie działki u zbiegu odrębnych siatek ulicznych miasta. W obudowie obiektu zastosował zróżnicowane ściany kurtynowe, wypełnione płytami szkła i metalu, oraz metalowy dach o krzywiźnie biorącej początek u podstawy budynku. Do wnętrza w oryginalny sposób wprowadzone zostało światło dzienne.
Ukończony w 1993 roku gmach Opery Narodowej według projektu Hyvämäkiego, Karhunena i Parkinnena leży najdalej od centrum, nad samym brzegiem zatoki. Wyróżnia się bielą okładzin elewacyjnych, na które składają się płyty ceramiczne, tynk i naturalny kamień. Całkowicie przeszklona elewacja umożliwia widoki na zatokę z wnętrza obiektu.
Z położenia nad zatoką (na jej przeciwległym brzegu) korzysta także zbudowany w 1967 roku Teatr Miejski, który zaprojektował Timo Penttilä. Tarasowo uformowana bryła opada w kierunku nadbrzeżnego parku. Elewacja z dużą ilością szkła obłożona jest białymi elementami ceramicznymi.
Nawet w pobieżnym omówieniu nie sposób pominąć zaprojektowanej przez biuro Lintula, Sirola i Summanen, a ukończonej w 2012 roku miniaturowej Kaplicy Ciszy, usytuowanej na placu Narinkka w bezpośrednim sąsiedztwie centrum usługowego Kamppi. Jej owalna, obłożona drewnem bryła stanowi interesujący kontrast z dużymi budynkami tworzącymi wielofunkcyjny kompleks. Inną ciekawą realizacją o niewielkiej skali jest ośrodek składający się z biblioteki osiedlowej i przedszkola, który zaprojektował Juha Leiviskä. Wzniesiony w 1991 roku w północno-wschodniej części miasta skromny zespół dwóch parterowych budynków skupiony jest wokół niewielkiego dziedzińca-ogrodu. Otwierające się nań rozczłonkowane fasady prowadzą jak gdyby dialog między dziełem człowieka a przyrodą. Szczególnie interesujące jest wnętrze biblioteki z dużą ilością naturalnego oświetlenia, starannie dozowanego przez otwory w ścianie zewnętrznej i świetliki.
Na zachód od Helsinek wyrosło satelitarne miasto Espoo, dziś drugi co do wielkości ośrodek miejski Finlandii, z populacją liczącą 245 tysięcy mieszkańców. Charakteryzuje się ono mniej intensywną zabudową, często usytuowaną wśród licznych w tym kraju lasów i jezior. Tutaj mają siedzibę znane koncerny, jak Nokia czy KONE.
Espoo składa się z autonomicznych dzielnic, wśród których również znaleźć można interesujące obiekty architektoniczne. W dzielnicy Otaniemi są nimi budynki uniwersyteckie autorstwa Aalto. Znajduje się tu także budynek Dipoli, zaprojektowany przez innego wybitnego architekta Reima Pietilä i jego żonę Raili. Wzniesiony w 1966 roku jako studencki ośrodek kultury, pełni dziś funkcję centrum konferencyjnego. Jego realizacja wzbudziła wiele kontrowersji w środowisku architektów, jest to jednak niewątpliwie jeden z najciekawszych budynków Finlandii, obdarzonych w dodatku genius loci. Jego rozczłonkowana fasada zdaje się wyrastać w sposób organiczny z otaczającego terenu. To wrażenie spotęgowane jest wprowadzeniem głazów do wnętrza obiektu. Nieregularny układ wertykalnych podziałów okiennych stanowi odbicie pni drzew z przyległego lasu. Znaczne przeszklenia przyziemia zacierają granice pomiędzy wnętrzem a otoczeniem, a wspornikowo ukształtowana druga kondygnacja, z elewacją obłożoną blachą miedzianą, wkrada się pomiędzy drzewa.
Warto tu wspomnieć o sukcesie polskich architektów, Jana Chmielewskiego, Janusza Kazubińskiego i Krzysztofa Kurasia, którzy uzyskali w 1967 roku pierwszą nagrodę w konkursie na zabudowę centrum Espoo. Charakterystycznym elementem ich projektu były budynki, których abstrakcyjne bryły, przypominające skały, dobrze wpisywały się w krajobraz. Niestety okoliczności realizacji centrum spowodowaly daleko idące odstępstwa od pierwotnej koncepcji.
Trzeba raz jeszcze podkreślić, że Helsinki, mimo tylu interesujących budynków czy ich zespołów, utrzymanych w trzech dominujących stylach (klasycyzm, romantyzm narodowy i modernizm), są przede wszystkim miastem o malowniczym położeniu, bogatym systemie zieleni, ludzkiej skali urbanistycznej i sprawnym transporcie publicznym. Wysoką rangę architektury miasto (jak cała Finlandia) zawdzięcza nie tylko unikalnym obiektom, ale przede wszystkim starannie zaprojektowanemu budownictwu mieszkaniowemu i towarzyszącej mu infrastrukturze, obejmującej szkoły, przedszkola i centra usługowe. Charakteryzuje ją dbałość o potrzeby człowieka i silne powiązanie z otaczającą przyrodą.
