Krzysztof Domaradzki – adiunkt w Pracowni Urbanistyki Stosowanej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, mieszkaniec Podkowy Leśnej, projektant Studium Planu Miasta-Ogrodu Podkowy Leśnej, uczestnik wielu inicjatyw, dyskusji i konferencji związanych z architekturą i tożsamością naszego miasta. Autor i współautor projektów architektonicznych i urbanistycznych zrealizowanych oraz prac konkursowych w Warszawie, jej okolicach i nie tylko.
Praca Krzysztofa Domaradzkiego Przestrzeń Warszawy – Tożsamość miasta a urbanistyka ma charakter naukowy, ale zainteresować może nie tylko studentów architektury i osoby zawodowo związane z architekturą i urbanistyką. Autor wyjaśnia przede wszystkim, jak rozumie pojęcie tożsamości miasta – „[…] zjawisko ze sfery wrażeń. Łączy w sobie widoki, zdarzenia, nawet dźwięki i zapachy, gdyż miasto może być zapamiętywane w bardzo różny sposób”.
W pierwszej części książki Domaradzki analizuje ważne prace trzech urbanistów – są nimi Camillo Sitte, Kevin Lynch i Kazimierz Wejchert, a także rozważa związki teorii z praktyką.
Szczególnie ciekawa, zwłaszcza dla czytelników niezwiązanych zawodowo z architekturą, wydaje się część druga Fenomen Warszawy – Przestrzeń i historia. Warszawa, systematycznie burzona przez Niemców, po II wojnie światowej miała przestać istnieć. Tożsamość większości miast odbieramy jako ciągłość ich istnienia, widzimy, jak przez kolejne lata zmieniały się rozwiązania przestrzenne i architektoniczne. Warszawę odbudowano z gruzów. Jakim jest teraz miastem? Co zostało odtworzone? Jakie miejsca i idee poprzednich projektantów wykorzystano? Co zmarnowano, czego zaniechano? Czy dzisiaj Warszawa ma spójny plan, czy go nie ma? I co z tą tożsamością?
Autor stara się znaleźć odpowiedź na te pytania, opisując przemiany przestrzenne Warszawy od średniowiecza do naszych czasów.
Mała prowincjonalna, średniowieczna Warszawa to Stare i Nowe Miasto. Dopiero w roku 1596 została ona stolicą Polski. Zmienił się Zamek Królewski i najbliższe jego otoczenie, wzdłuż Krakowskiego Przedmieścia powstały pierwsze pałace.
XVIII wiek przynosi pierwsze założenia urbanistyczne: powstały ważne place i drogi komunikacyjne (Aleje Ujazdowskie i Jerozolimskie). Podjęto próby uporządkowania prawnej strony planowania miasta. Działali tu świetni architekci, wzniesiono wiele reprezentacyjnych pałaców. Do Warszawy przyłączono Pragę.
Polityka zaborcy od końca XVIII wieku po rok 1918 negatywnie wpływała na rozwój Warszawy. Budowle fortyfikacyjne – linia umocnień (wały Lubomirskiego) i cytadela – ograniczyły obszar miasta. Warszawa straciła walory osiemnastowiecznego miasta pałacowo-wiejskiego, nie zyskując w zamian nowoczesnego charakteru. Przepisy Komitetu Regulacyjnego z 1856 roku spowodowały niekorzystne zmiany w układzie kompozycyjnym ulic i placów oraz intensywny wzrost zabudowy.
Nie można natomiast pominąć powstałych w XIX wieku rozwiązań przestrzennych i obiektów, które miały wpływ na późniejszy rozwój miasta. Poszerzono i przedłużono Aleje Jerozolimskie, wybudowano kolej wiedeńską, wzniesiono wiele ważnych obiektów: Belweder, Ogród Botaniczny z Obserwatorium Astronomicznym, kościół Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim, most Kierbedzia.
Na początku XX wieku nastąpiła regulacja ulic, znakomicie rozwiązano ulicę Karową wraz ze ślimakiem, powstały nowe parki i skwery, mosty Poniatowskiego i kolejowy oraz ważna inwestycja – sieć wodociągowo-kanalizacyjna Lindleya. Z uwagi na ciasnotę mieszkaniową i warunki sanitarne Warszawa w tym okresie odbiegała od standardów europejskich. Rząd gubernialny wprowadził natomiast do krajobrazu Warszawy elementy podkreślające dominację rosyjską, przede wszystkim przebudowany Pałac Staszica i ogromny sobór na placu Saskim.
W roku 1915 władze rosyjskie zezwoliły na opracowanie planu regulacyjnego miasta przez Koło Architektów. Przepisy opracowane przez zespół oraz dekret o samorządzie z 1919 roku zmieniły zasadniczo dotychczasowy kierunek zarządzania miastem przez Rosjan. Miasto miało być planowane w taki sposób, aby łączyć funkcjonalność z estetyką.
Lata międzywojenne to okres wspaniałego rozwoju urbanistyki i architektury Warszawy. W roku 1920 w Biurze do spraw Regulacji wykonano ogólny plan miasta – podstawę dla szczegółowych projektów poszczególnych stref. Następne plany proponowały nowe rozwiązania komunikacyjne, radialny układ ulic, przebicie ulicy Marszałkowskiej, nowe mosty i parki. Budownictwo mieszkaniowe miało powstawać nie tylko w ścisłym centrum. Nowe osiedla nie były tak zagęszczone, cieszyły oko zróżnicowaną architekturą i dużą ilością zieleni. Wyznaczono dzielnicę centralną, śródmiejską, oraz pozostałe. Przewidziano rezerwę na budynki użyteczności publicznej i organów państwowych. Realizacja tych obiektów w powiązaniu z założeniami o charakterze reprezentacyjnym miała nadać miastu charakter nowoczesny i reprezentacyjny.
W wyniku II wojny światowej miasto zostało całkowicie zrujnowane. Przystąpiono do usuwania gruzów i odbudowy. W lutym 1945 roku powołano Biuro Odbudowy Stolicy, które opracowało plany. W projektach tych nawiązywano do założeń przedwojennych. Odbudowano Stare Miasto i inne obiekty zabytkowe, powstały nowe trasy (Trasa W–Z z tunelem, przedłużono Marszałkowską, zaplanowano trasę N–S) i osiedla mieszkaniowe.
Jednak chęć utrzymania przedwojennej tkanki miejskiej i jednocześnie budowa całkowicie nowego miasta według powstających w tym czasie zasad urbanistyki, ujętych między innymi w Karcie Ateńskiej, sprawiły, że Warszawa straciła spójność, czego skutki widoczne są do dziś. Zgodnie z ideologiczną decyzją narady partyjnej architektów w roku 1949 ustalono nowe zasady kształtowania miasta. Zlikwidowano BOS, powołano Biuro Urbanistyczne Warszawy, opracowano plan generalny na lata 1955–1965 i pierwszy plan ogólny Warszawy, który przewidywał większą gęstość zabudowy, mniej terenów zielonych, a więcej przemysłowych. Odgórnie wprowadzono socrealizm w architekturze i urbanistyce. Powstał MDM, cmentarz żołnierzy radzieckich, Muranów południowy i dar ZSRR – Pałac Kultury i Nauki, którego otoczenia nie rozwiązano do dziś. Ze względów ideologicznych duże fragmenty miasta podporządkowano jednej koncepcji, co – jak zauważa autor – dzisiaj nieraz stanowi o ich wartości. Nowe założenia urbanistyczne po 1956 roku, gdy socrealizm poszedł w zapomnienie, zakładały aktywizację terenów podmiejskich, promienisty układ zabudowy z klinami napowietrzającymi oraz nowe dzielnice; jednak trudne warunki ekonomiczne sprawiły, że nie wszystko dało się zrealizować, a budownictwo było monotonne.
Z kolei po roku 1989 powstało sporo obiektów o dużych walorach estetycznych, jednak budowa wysokich budynków i nowych osiedli mieszkaniowych wynikała z potrzeb i dążeń poszczególnych inwestorów, a nie z reguł urbanistyki. Zrealizowano przebudowę Traktu Królewskiego, Nowego Światu i placu Grzybowskiego. Nastąpił jednak odwrót od urbanistyki i całościowego myślenia o przestrzeni miasta. Względy ekonomiczne stały się ważniejsze od troski o całościowy kształt przestrzenny Warszawy, a tym samym o jej tożsamość.
„Wydaje się, że Warszawa wciąż jeszcze nie znalazła odpowiedzi na wyzwanie, jakie przyniósł jej nowy ustrój i intensywny rozwój po 1989 roku” – konkluduje Domaradzki.
W ostatniej, najobszerniejszej części książki autor przedstawia podstawowe elementy architektoniczne i urbanistyczne kształtujące strukturę miasta na przykładzie planów Warszawy w różnych okresach historycznych.
Następnie poznajemy analizę 33 konkretnych propozycji projektowych, które opracowano po roku 1980 w autorskiej pracowni projektowej firmy Davos Krzysztofa Domaradzkiego. Projekty te uwzględniają istniejące w Warszawie warunki i możliwości rozwoju.
Całkowitą zmianę tożsamości autor przewiduje w siedmiu obszarach przeznaczonych na inwestycje o charakterze miejskim (np. Łuk Siekierkowski), w dwunastu – przebudowę obecnej tożsamości, ale z utrzymaniem wartościowych cech tych terenów (np. otoczenie Stadionu Narodowego), w czternastu – zachowanie charakteru miejsca z podkreśleniem ich wartości (np. Trakt Królewski).
W podsumowaniu autor jeszcze raz wskazuje na potrzebę podejmowania w opracowaniach urbanistycznych kwestii tożsamości miasta.
Krzysztof Domaradzki, Przestrzeń Warszawy – Tożsamość miasta a urbanistyka, „Architektura”, zeszyt 10, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2013.
